PODSTAWOWE CECHY GRAMATYKI ŚRODKOWOAMERYKAŃSKIEJ

WSTĘP

Niniejszy artykuł krótko omawia wybrane spośród najważniejszych cech gramatycznych dialektów hiszpańskiego z Ameryki Środkowej. Napisany został z myślą o osobach uczących się odmiany języka używanej w Hiszpanii. Do dialektów Ameryki Środkowej zalicza się język hiszpański z Gwatemalii, Salwadoru, Hondurasu, Nikaragui i Kostaryki. Język w Ameryce Środkowej jest wewnętrznie zróżnicowany, celem artykułu jest pokazanie ogólnych tendencji gramatycznych w tym dość szerokim regionie.

ZAIMKI

1) Usted

W Ameryce Środkowej nie stosuje się obecnej w Hiszpanii formy drugiej osoby liczby mnogiej vosotros/as. Jej użycie jest ograniczone do języka kościelnego, w jej miejsce używa się ustedes z czasownikami odpowiednio odmienionymi dla trzeciej os. liczby mnogiej, np.

Ustedes są muy lindas. - Jesteście/(Panie są) bardzo ładne.
¿De dónde son ustedes? - Skąd jesteście?

2) Vos

W Ameryce Środkowej ograniczeniu ulega też użycie tú i występuje zjawisko określane voseo, gdy dla drugiej os. liczby pojedynczej użyty zostaje zaimek vos z odpowiednio odmienionym czasownikiem. W zależności od regionu vos zastępuje tú w sposób kompletny zarówno w języku potoczonym, jak i literackim (np. Nikaragua), lub też używane jest tylko w języku potocznym w zaufaniu do rozmówcy (np. Gwatemala).

Formy dla vos są tworzone na podstawie hiszpańskich form drugiej osoby liczby mnogiej; w przypadku Ameryki Środkowej na następujących zasadach:

a) czasowniki z końcówką ar:
hiszp. habláis (l.mn.) -> środkowoamerykańskie hablás (l.poj), wycięcie "i".

b) czasowniki z końcówką er:
hiszp. queréis (l.mn.) -> środkowoamerykańskie querés (l.poj), wycięcie "i".

c) czasowniki z końcówką ir:
hiszp. decís (l.mn.) -> środkowoamerykańskie decís (l.poj), forma bez zmian.

Voseo zaznacza się również w trybie łączącym i rozkazującym, co zostało opisane w dalszej części.

Vos ma również znaczenie ekspresywne, np.
¡qué bueno, vos! - jak dobrze!

3) Zaimki dzierżawcze

W Ameryce Środkowej rzadko stosowane są zaimki vuestro, nuestro, suyo. W ich miejsce używane są konstrukcje de nosotros, de ellos, de ustedes, de él, de ella itd.

PRZYIMKI

Kilka przykładowych konstrukcji:

a) Preferuje się a niż en w połączeniu z czasownikami ruchu, np.
Entró a la casa. - Wszedł do domu.

b) Częste użycie hasta dla określenia początku akcji, np.
Abren hasta las nueve. - Otwierają o dziewiątej.

c) Częste użycie entre w miejscu dentro, en, np.
Lo tengo entre las cajas. - Mam to w pudłach.
Estaba entre el agua. - Był w wodzie.


PRZYSŁÓWKI I PRZYMIOTNIKI

Typowe konstrukcje:

1. ahora - wyraz rozumiany w sposób szeroki, dziś.
ahorita - teraz, w tym momencie
ahoritita (Costa Rica - ahoritica) - już

2. un poco znaczy dużo, np.
un poco de dinero - sporo pieniędzy

3. bien znaczy bardzo, np.
bien rico - bardzo smaczny/bogaty
bien bueno - bardzo dobry
bien grande - bardzo duży

4. duro podkreśla siłę:
estudiar duro - studiować mocno/dużo
correr duro - biegać szybko

CZASY I CZASOWNIK

1. Tryb oznajmujący

Użycie Pretérito perfecto simple dla wszystkich wydarzeń przeszłych, punktowych w czasie, np. Ya lo hice, Hoy comí pizza.

Pretérito perfecto compuesto natomiast używane jest zazwyczaj do akcji przeszłej, która trwa do teraz i jeszcze się nie skończyła, np.
He estado muy ocupado desde el lunes. - Jestem bardzo zajęty od (ostatniego) poniedziałku. - Byłem i nadal jestem zajęty.

Futuro simple używa się zazwyczaj aby zaznaczyć wątpliwość, np. ¿Qué le pasará a Juan? - Cóż przydarzy się Janowi?

O wydarzeniach przyszłych mówi się w trybie teraźniejszym lub za pomocą peryfrazy "ir + a + infinitivo", np. ¿Qué vas a hacer? - Co zrobisz?

Preferuje się Pretérito perfecto, raczej niż Pretérito pluscuamperfecto, np.
Vinieron a llevarse lo que los dejaron.

Użycie Perfecto compuesto w miejsce Futuro perfecto, np. Cuando vos vengás yo ya he preparado la comida.

2. Tryb łączący

Wybiera się zwykle końcówki "-ra", a nie "-se".
Trybu łączącego w języku mówionym używa się dla obu członów zdania warunkowego, np. Si tuviera dinero me comprara una computadora. - Gdybym miał pieniądze kupiłbym sobie komputer.

Zjawisko określane voseo może, lecz nie musi zaznaczyć się w trybie łączącym, np. hables -> hablés, pierdas -> perdás, digas -> digás.

3. Tryb rozkazujący

Voseo zachodzi również w trybie rozkazującym. Forma ta powstaje na podstawie hiszpańskiej formy rozkazującej dla czasowników w 2. os. liczby mnogiej (vosotros) z ucięciem końcowego "d", np.
cantad - hiszpańskie śpiewajcie (l.mn.) -> cantá - środkowoamerykańskie śpiewaj (l.poj.)

Formę najprościej jest stworzyć po prostu ucinając końcówkę "r" bezokolicznika czasownika i stawiając akcent na ostatniej samogłosce, np.
hacer - hacé, decir - decí, tomar - tomá.

Akcent zostaje zachowany w formie zwrotnej na zasadzie: hacete, callate.

4. Peryfrazy czasownikowe

Typowe konstrukcje:

a) ponerse + adjetivo, np.
ponerse caro - drożeć
ponerse bravo - denerwować się

b) ir/andar + gerundio, np.
me voy yendo - idę
ando trabajando - pracuję

5. Formy zaimkowe

Częste użycie form zwrotnych, np. enfermarse, tardarse, irse, subirse etc.